Ένα κρητικό Φεστιβάλ στην Τουρκία!- Η παρουσία των Κρητών και των Τουρκοκρητικών (φωτογραφίες)

7ο Διεθνές Κρητικό Φεστιβάλ στη Sevgi Plaji, στο Κουσάντασι – Davutlar Sahili, από τον Κρητικό Σύλλογο, Kultur Dostluk ve Yardimlasma Dernegi, CIRITLILER, στην Τουρκία

Πριν πολλά χρόνια την άραζα σε ένα σπηλιαράκι, στην Αιγνούσα, αγναντεύοντας τα πέλαγα και τις δαντελωτές ακτές της Μικράς Ασίας. Γέμιζε δροσάτο αέρα το μυαλό μου. Μνήμες καλές, μνήμες παλιές αλλά και μνήμες στενάχωρες. Η μια πάνω στην άλλη. Πριν λίγο καιρό, μας προσκάλεσε ο κρητικός σύλλογος, Giritliler, να παίξομε στο 7ο φεστιβάλ. Ο Giritliler, ιδρύθηκε το 2008 από τουρκοκρητικούς. Τα τελευταία χρόνια έχουν συστηθεί πολλοί σύλλογοι, από την Αττάλεια μέχρι την Πόλη. Εκδίδουν την εφημερίδα ciritliler, οι κρητικοί. Σήμερα πρόεδρος του συλλόγου , στο Κουσάντασι, είναι ο Yunus Cengel, Behlulaki ,γιος του Ιμπραήμ, με καταγωγή από το Ηράκλειο. Ένας δραστήριος νέος με μοντέρνες αντιλήψεις και παθολογική αγάπη για την Κρήτη και τους κρητικούς.

Σπουδαίο ρόλο έχει παίξει και ο Καμίλ Σουμπασή, ο για μια εικοσαετία δήμαρχος του Σελτζούκ. Τα τελευταία χρόνια στην Τουρκία αναπτύσσεται η τάση να ξαναβρούν τις ρίζες τους. Από πού είναι, από πού κατάγονται; Προσπαθούν να βρουν τα χωριά που έζησαν οι προγόνοι τους. Να ξανασυνδεθούν και να ξαναμάθουν τον πολιτισμό και τα έθιμα της Κρήτης. Να ξαναμιλήσουν την κρητική διάλεχτο.

Οι πρώτες γενιές που έφυγαν το 1924, έχουν πια, φύγει από τη ζωή. Από κοντά και η δεύτερη ενώ η τρίτη μιλάει λίγο και καταλαβαίνει περισσότερο. Στην τέταρτη γενιά δυσκολεύουν τα πράγματα. Ψάχνουν τρόπους να μάθουν, να ξαναμάθουν , να βρουν επαφές με την Κρήτη. Το διήμερο φεστιβάλ οργανώθηκε από το σύλλογο Giritliler και στηρίχτηκε από τους Δήμους Κουσάντασι, Σελτζούκ, Davutlar.

Στις διαλέξεις συμμετείχαν ο Μαν. Σπανάκης, ο Δημ. και Λουκ. Παπαδάκης. Τα μουσικά σχήματα , Το Κάλεσμα της Φύσης με τους Μιχ. και Γιωργ. Ξυδάκη, Δημ. Νεονάκη και Κ. Μουδάτσο, οι Δραβίδες με τον Αντ. Φραγκιαδάκη και Λ. Κατσούνα, το Λύκειο Ελληνίδων Αγίου Νικολάου με τους μουσικούς Γιαν. Σφακιανό, Σήφη Αποστολάκη το Δαμ. Μαυράκη. Η πρώτη μέρα ήταν αφιερωμένη σε εκδρομές με το δημοτικό λεωφορείο. Η επίσκεψη στο εντυπωσιακό μουσείο της ελιάς ήταν μοναδική εμπειρία. Ο τουρκοκρητικός μαχαλάς στο Davutlar και το τουρκοκρητικό καφενείο ήταν μια συνάντηση αδερφών. Η λύρα και το λαούτο κελαηδούσαν και ο τυφλός τροβαδούρος τραγουδούσε μαζί μας. Το φύτεμα της Βιαννίτικης ελιάς, που έφερε μαζί του ο Σπανάκης και η Χριστίνα, στο Δημαρχείο, είναι το σύμβολο ειρήνης και φιλίας.

Η επίσκεψη στην προστατευόμενη περιοχή με τα δάση, από αιωνόβια δέντρα μέχρι τον αφρό της θάλασσας, ήταν πανέμορφη. Φαγητό , γενή ρακί και λύρα με χορό αλλά και με την απρόσμενη επίσκεψη των αγριόχοιρων που ξετουλούπωσαν μέσα από το δάσος. Στις διαδρομές καμαρώναμε τα κατάφυτα βουνά και καλλιέργειες με ελιές, ρογδιές, ροδακινιές, μανταρινιές, στάρια και λαχανικά, κ.α. Από ότι καταλαβαίναμε οι τουρκοκρητικοί είναι προκομμένοι, νοικοκυρεμένοι και συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνική ζωή της περιοχής.

Το βράδυ, σε εξοχική ταβέρνα, το τραπέζι μετατράπηκε σε κρητικό γλέντι μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Όλοι μια παρέα, οικοδεσπότες και μουσαφίρηδες. Η λύρα και τα λαούτα από το Κάλεσμα της Φύσης και τους Δραβίδες έπαιζαν και τραγουδούσαν, η Λίτσα χόρευε με τους τουρκοκρητικούς και η Ναταλία δεν προλάβαινε να μεταφράζει. Ο Δήμαρχος μιλούσε για την φιλία μας, ο αντιδήμαρχος πολιτισμού για την καταγωγή του από το Ζαρό, δημοτικοί σύμβουλοι και τουρκοκρητικοί από την Αττάλεια, Μελεσός, Σελτζούκ, Σμύρνη, Κουσάντασι κτλ. έλεγαν για την προσφυγιά και τα βάσανα των γονέων τους. Πολλοί έπαιρναν τηλέφωνο τους γέροντες γονείς και συνομιλούσαν μαζί μας. Όμορφη στιγμή ήταν όταν ο Husein Mavros, ένας ογδοηντάρης από το Davutlar, τραγούδησε μαντινιάδες με την παλιά προφορά των προπαππούδων μας. Ασταμάτητος. Έδειχνε ικανός να λέει και να τραγουδεί μέχρι το πρωί. Νόστιμα φαγητά, γενή ρακί και υπέροχοι ασκρολύμποι με αρνί. Ο Καμίλ Σουμπασή τραγουδούσε μαζί μας: «Του γέρου κόσμου η καρδιά καινούργιο αίμα θέλει! Γενή ρακί, Γενή Ντουνιά, Γενή καρδιά, Γενή Σεβντά!»

Τη πρώτη μέρα του φεστιβάλ, το πρωί, παρουσιάσαμε κρητικούς σκοπούς και χορούς στο πνευματικό κέντρο, στις γειτονιές του λιμανιού του Κουσάντασι. Όμορφη στιγμή σαν τουρκοκρητικοί από το Μελεσός χόρεψαν τον πηδηκτό. Η σούστα με την γκιουζέλ χανούμ και τα συρτά του Καραγκιουλέ πρόσφεραν εξαίσιες στιγμές. Ένας τοπικός σύλλογος παρουσίασε χορούς των ζεϊμπέκηδων. Ο Yunus έτρεχε ασταμάτητα! Μετά τη βόλτα στο τσαρσί της πόλης και στο λιμάνι πήγαμε στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου, στον παλιό ελληνικό μαχαλά, ρούμ μαχαλά.

Στους οντάδες λειτουργεί έκθεση με αντικείμενα και φωτογραφίες από την Κρήτη. Στον αίθριο χώρο είχε στηθεί έκθεση παλιών φωτογραφιών από χωριά και πόλεις της Κρήτης. Ακολούθησαν ομιλίες για την προσφυγιά και τις τούρκικες λέξεις στην κρητική διάλεκτο από τους Yunus, Μ. Σπανάκη, Δ. και Λ. Παπαδάκη. Την εκδήλωση έκλεισε το φύτεμα της ελιάς στην αυλή, δίπλα σε κάποια άλλη που είχε φυτευτεί παλαιότερα. Το μεσημέρι μας πρόσφεραν παραδοσιακό γεύμα σε δημοτικό εστιατόριο με θέα το λιμάνι, το νησί των πουλιών, τα κατάφυτα βουνά και στο πέλαγος διακρίναμε την Σάμο. Πίσω μας ήταν το μοντέρνο δημοτικό νοσοκομείο. Το απόγευμα, στο λιμάνι, η συναυλία ξεκίνησε με το Κάλεσμα της Φύσης και τους Δραβίδες, τη λύρα και το λαούτο. Στη συνέχεια η Fide Koksal, με την ορχήστρα της, τραγούδησε ελληνικά και τούρκικα τραγούδια. Ο Kamil και ο Saint μας ξενάγησαν στο παλιό λιμανάκι με τις ψαρόβαρκες. Η γενή ρακί και οι ψαρομεζέδες, μας έβγαλαν στο κέφι και η λύρα με τα λαούτα ξεσήκωσαν τον κόσμο που χειροκροτούσε. «Από την Κωνσταντινούπολη ήρθαμε για το φεστιβάλ», μας έλεγε μια παρέα δίπλα μας.

Την επόμενη μέρα, το λόγο πήρε η μουσική και το τραγούδι, στην παραλία με το δάσος, Sevgi Plaji του Davutlar. Χιλιάδες κόσμου είχε μαζευτεί από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας, από τα νότια μέχρι τα βόρεια, αλλά και από άλλα μέρη. Πολλοί ερχόταν ντυμένοι με τα μεϊντάνια, τις γκιλότες , τις κόκκινες ζώνες, τα σαρίκια και καλικωμένοι με τα στιβάνια. Ο Yunus μου έλεγε, περήφανος, ότι μαζεύτηκαν δέκα χιλιάδες άνθρωποι. Εκεί ήταν και η πρόεδρος του ελληνοτουρκικού συνδέσμου, η Έλλη. Το μεσημέρι το ντόπιο μουσικό γκρουπ, dafne, ξεκίνησε με ελληνικά τραγούδια. Μας κερνούσαν ρακί και κρασί που έφτιαχναν οι ίδιοι. Μας έλεγαν ότι κατάγονται από το Αρκαλοχώρι, από το Λαράνι, από το Βελούλι, από τις Μελέσες, από τα Χανιά ,από τη Σητεία, από τη Βιάννο… Μετά είχαμε χαιρετισμούς από τους Δημάρχους του Κουσάντασι, Αϊδινίου, τον Περιφερειάρχη, Βαλή, Αϊδινίου και άλλους επίσημους. Ανταλλάχτηκαν δώρα και αναμνηστικά. Όλοι μιλούσαν για τη φιλία και την ανάγκη της επικοινωνίας και αμοιβαίας κατανόησης των δύο λαών. Biz, ζήτω η φιλία των λαών μας, biz η συνεργασία των λαών μας! φώναζε παθιασμένα στα μικρόφωνα, ο δήμαρχος από τα Μουδανιά.

Σαν βγήκαμε στην εξέδρα, παρέα το Κάλεσμα της Φύσης και οι Δραβίδες, είπα δυο κουβέντες: «Καλώς σας βρήκαμε! Χοσμπουλντούκ. Βλέπω καθαρά μάτια και μεγάλες καρδιές σαν αλώνι. Αισθάνομαι ότι βρίσκομαι σε ένα τόπο αδερφικό. Εδώ δεν πρέπει να είναι κανείς πάνω από τον άλλο, εδώ πρέπει να ξεπεράσομε τους εαυτούς μας και να βρούμε το αδερφικό φως! Καρντάσια είμαστε! Έχετε selam, χαιρετισμούς , από την Κρήτη. Έπαε σμίξαμε για να τιμήσομε την φιλία μας, να τραγουδήσομε όλοι μαζί για την αλληλεγγύη , την συνεργασία και τον αλληλοσεβασμό των λαών μας. Οι λαϊκές πρωτοβουλίες, σαν το φεστιβάλ των αδερφών μας, είναι ότι καλύτερο, τσοκ γκιουζέλ, γι αυτό ας ξεπεράσομε τους εαυτούς μας και ας βρούμε ότι μας ενώνει! Τσοκ τεσεκιουρ εντεριμ, σας ευχαριστώ!» Σαν παίζαμε εμείς, οι μουσικοί από το Μεραμπέλο, χόρευαν και σαν έπαιζαν εκείνοι, χορέψαμε εμείς παρέα με τα kardesim. Οι λύρες, τα λυράκια, τα λαούτα , η ασκομαντούρα, το μπεντήρ, το νταούλι και το θιαμπόλι έδωσαν τον ήχο της Κρήτης, την ψυχή της Κρήτης. Είπαμε στα τραγούδια μας, «καλός να γίνει ο κόσμος!»

Σαν έπαιζε ο τουρκοκρητικός τυφλός τραγουδιστής , κιουμπούς και ο αδερφός του μπουλγαρί, κάποιος μου μιλούσε σε άπταιστη κρητική διάλεκτο: «Εγώ κατάγομαι από τα Σφακιά. Από το Αϊβαλή ήρθα . Εδώ, τα 90 χρόνια που είμαστε, έχουν αφήσει πολλά κενά. Μεγάλα κενά. Χρειάζεται υπομονή και προσπάθεια για να ξεπεραστούν οι δυσκολίες και οι νοοτροπίες». Από το μεσημέρι μέχρι το απόγευμα ζήσαμε έντονες στιγμές. Συγκινητικές στιγμές. Αγκαλιές, φιλιά, ανταλλαγές δώρων και κουβέντες αδερφικές. Ούλος ο ντουνιάς, ήθελε να φωτογραφηθεί αγκαλιασμένος μαζί μας. Ευτυχώς που υπάρχει και η γενή ρακί! «Στην υγειά σου», «serefe»!

Τη νύχτα καθισμένοι στη βεράντα του Καμίλ, παρέα με την γυναίκα του, την Τανγκιούλ, την αμπλά του, τη Σενίζ και την Τσέινούρ Οσμέν, σιγοτραγουδούσαμε με θέα το λιμάνι και τη θάλασσα. Η κουβέντα μας ήταν για τη Κρήτη και πως σε τούτο το μέρος, ουδεμία στιγμή δεν αισθανθήκαμε ξένοι. Η Σενίζ τόνιζε ότι είμαστε αδέρφια κι ο Καμίλ έλεγε και ξανάλεγε : Kardesim! Μετά γυρνούσε στους μουσικούς : Hadi bakalim. Koş koş koş… cabuk cabuk… και συνεχίζαμε το τραγούδι μας, «Καλός να γίνει ο κόσμος!»

Την Δευτέρα το πρωί, πίναμε μαχμουρλίδικα τον καφέ μας στην αυλή του ξενοδοχείου, σαν έφθασαν ο Yunus με τον Kamil. Μας έδειχναν, χαρούμενοι, τα αφιερώματα σε εφημερίδες και ιστοσελίδες.

Η αρχαιολόγος, Feray Umut Speranza, είχε δημοσιεύσει φωτογραφίες μας, στο National Geographic. Fellowship of the Turkish-Crete.Στην galeri Milliyet Türkiye ,δημοσιευόταν φωτογραφίες του Aydin Gundemi. Σε λίγη ώρα, μας υποδέχτηκε ο Δήμαρχος στο Δημαρχείο του Κουσάντασι. Λόγια φιλίας και συνεργασίας με αναμνηστικά και φωτογραφίες. Σε λίγο ξεκινήσαμε με το δημοτικό λεωφορείο, που μας είχε διαθέσει από τη πρώτη μέρα ο Δήμος, για την Πόλη του Ηράκλειτου.

Για την αρχαία πόλη, που για χάρη της, το λιμάνι του Κουσάντασι και το havalimani της Σμύρνης, γιομίζουν βαπόρια και αεροπλάνα με επισκέπτες. Αφού μείναμε για λίγο στο μοναστήρι της Παναγίας κατεβήκαμε στην είσοδο της αρχαίας Εφέσου. Ένα από τα σπουδαιότερα κέντρα του αρχαίου κόσμου και της ρωμαϊκής εποχής. Ο Καμίλ είχε εφοδιαστεί με κάρτες ελευθέρας εισόδου από το Δήμο Σελτζούκ και μας ξενάγησε για περισσότερο από δυο ώρες στην θαυμαστή αρχαία πόλη του Ηράκλειτου. Δέος και ομορφιά. Το όμορφο , το ωραίο και το αγαθό πλάνευαν τα μάτια μας. Η ξακουστή Έφεσος! Στο μικρό θέατρο απαγγείλαμε και ο Λουκάς έγραφε ενώ στο μεγάλο, ο Μιχάλης, τραγουδούσε με δέος. Φαντάστηκα στο μεγάλο θέατρο, τα πίσω χρόνια τα παλιά, 25.000 ανθρώπων να φωνάζουν παθιασμένα, «Μεγάλη η Άρτεμις των Εφέσιων!» Αργότερα , στο Δημαρχείο , ο τουρκοκρητικός Δήμαρχος, μας χάρισε αντίγραφο του αγάλματος, της Θεάς Άρτεμις. Άγαλμα που δεν έφτιαξε ανθρώπινο χέρι, αλλά που ο ίδιος ο πατέρας των Θεών, ο Δίας, το έστειλε από τον ουρανό στο μεγάλο ναό της Αρτέμιδος. Γι αυτό το ονόμαζαν, Διοπετές.

Στην τριώροφη βιβλιοθήκη του Κέλσου ο νους πήρε φωτιά ενώ στην αγορά φαντάστηκα τον Ηράκλειτο να κράζει σαν κούκος, να λοιδορεί τον όχλο και να μιλεί αινιγματικά. «Ο ήλιος, όχι μόνο είναι καθημερινά νέος αλλά συνεχώς θα είναι νέος» Στο Δημαρχείο του Σελτζούκ, ο Δήμαρχος, πρότεινε στους αντιδημάρχους του Αγίου Νικολάου, την αδερφοποίηση των δυο Δήμων, ενώ μίλησε και για την γενέτειρα της μάνας του , το Ηράκλειο. Έδωσαν τα χέρια και η Έλλη Σεμοίλογλου μετέφραζε και εξηγούσε τις διαδικασίες. Ο για είκοσι χρόνια πρώην Δήμαρχος, ο Καμίλ, και ο νεότατος αντιδήμαρχος πολιτισμού, μας ξενάγησαν στην πόλη. Επισκεφτήκαμε το παλιό εγγλέζικο καπνομάγαζο που έχει διαμορφωθεί σε μουσείο μνήμης. Με μοντέρνα αντίληψη και υπέροχη αισθητική. Όλα τα σοκάκια ήταν στρωμένα καλντερίμια και οι κεντρικοί δρόμοι με νησίδες. Οι αρχαιολογικοί χώροι προσεγμένοι και η πόλη καθαρή και περιποιημένη, όπως όλες οι πόλεις που είχαμε επισκεφτεί. Φτάσαμε στο τσαρσί και ο Δήμος μας έκανε τραπέζι σε μια παραδοσιακή ταβέρνα, στου πλατάνου τον ίσκιο αποκάτω.

Ο Καραχασανάκης μας πρόσφερε μαύρες ελιές φτιαγμένες από τα χέρια της Belgin και η Λίτσα τις μοίρασε στα πιάτα. Αρκετοί τουρκοκρητικοί ήρθαν να μας χαιρετήσουν και κάθισαν μαζί μας. Μετά βουλιμίας ριχτήκαμε στα τζιέρια, στα κεφτεδάκια και στο αρνί. Σαλάτες, πατατοσαλάτες, τζατζίκι και καυτερές πιπεριές συνόδευαν το αρνί και τα κοτοσουβλάκια. Παγωτό από προβατίσιο γάλα και σιροπιαστά γλυκά ήρθαν για επιδόρπιο και οι αδερφοί μας, πρόσφεραν φρούτα, δικής τους παραγωγής. Από τη καρσί γωνία στο τσαρσί, αγόρασε ο Δημήτρης μια βαλίτσα για να χωρέσουν τα δώρα. Κοίταξα τον Καμίλ και με νεύμα του έδειξα την γκιουζέλ χανούμ που πουλούσε μαυροκέρασα.

-Γενή Ρακί, απάντησε εκείνος γελώντας.

-Σκέψου να γινόμουνα μαυροκέρασο και να έβαφε τα χείλη της!

-Πάω να της το πω , είπε μειδιώντας και συνέχισε, Γενή Ρακί, Γενή Ντουνιά, Γενή Καρδιά, Γενή Σεβντά! Ινσαλλάχ!

Ο Yunus ήταν συγκινητικός. Τόσες μέρες ήταν πλάι μας, ώστε να μην μας λείψει τίποτα. Σεμνός και διακριτικός φρόντιζε τους πάντες. Έξυνε το κεφάλι του αμήχανα.

«Στο πρόγραμμα έχομε να πάμε στο χωριό της Διδώς Σωτηρίου, στον Κιρκιτζέ, αλλά εάν πάμε δεν θα προλάβομε την πτήση, στο χαβαλιμάνι της Σμύρνης. Τι θα κάνομε;»

Εγώ δεν έβγαζα άχνα και περίμενα κάποιο κουζουλό να προτείνει το χωριό αλλά πρυτάνευσε η λογική στη παρέα. Έτσι ξεκινήσαμε για το αεροδρόμιο της Σμύρνης με βαριά καρδιά. Στην διαδρομή άρχισαν οι αποχαιρετισμοί και τα καλέσματα. «Θα τα πούμε στην Κρήτη», «Θα ρθούμε αλλά και σεις να μας ξαναρθείτε!» Φιλιά, ζεστές αγκαλιές, αντικριστές κουβέντες και σφιχτοί χαιρετισμοί! Ο οδηγός πήρε το μικρόφωνο λέγοντας, «Δεν ξέρω αν στεναχώρησα κανένα η αν άφησα κάποιο παραπονεμένο. Εγώ όμως θέλω και του χρόνου στο φεστιβάλ, να είμαι πάλι ο οδηγός σας! Σας ευχαριστώ!» Το πούλμαν πλημμύρισε χειροκροτήματα και στην είσοδο για τον έλεγχο των εισιτηρίων, ο Yunus δακρυσμένος μας αποχαιρετούσε ενώ ο Καμίλ σκούπιζε τα μάτια του και η Ναταλία, το είχε ρίξει στο κλάμα του αποχωρισμού. Η πολύτιμη μεταφράστρια και το οργανωτικό μας μυαλό. Η πολυγλωσσού μας, τούρκικα, εγγλέζικα, γερμανικά, ποντέικα, κρητικά… Τεμέτερον! Κάποιος άρχισε να σιγοτραγουδεί: «Κρήτη μου όμορφο νησί, κλειδί του παραδείσου…»

Μετά από λίγες μέρες ξανασυναντηθήκαμε με τον Yunus και παρέα τουρκοκρητικών στη Κρήτη. Στήσαμε τρικούβερτο γλέντι, στο σπηλιαράκι μας, στο Ηράκλειο! Με τη λύρα, το λαούτο και την ασκομαντούρα. Με το τραγούδι και το χορό! Μέχρι τα ξημερώματα!

Κάθε φορά που σμίγομε , είναι μια καινούργια φορά! Η κρυμμένη αρμονία της φιλίας μας είναι ισχυρή! Δεν μπορεί να χαθεί το φως της, γιατί ο ήλιος της, δεν δύει ποτέ! Ας θυμόμαστε που οδηγεί ο δρόμος της φιλίας, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης των λαών!