Η κεμαλική γλωσσική μεταρρύθμιση.

Μια ανασκόπηση βασισμένη στο βιβλίο του Geoffrey Lewis  “The Turkish Language Reform. A Catastrophic Success”, Oxford:  University Press (1999).

Με αφορμή τα γεγονότα στην Τουρκία γίνεται συχνή αναφορά στην ιδεολογική αντιπαράθεση μεταξύ συντηρητικών ισλαμιστών και των κοσμικών κεμαλιστών. Παρόλο που αυτός ο διαχωρισμός της τουρκικής πολιτικής σκηνής σε δύο μεγάλα πολιτικά και ιδεολογικά στρατόπεδα δεν επαρκεί για να ερμηνεύσει τις πολυποίκιλες τάσεις εντός της τουρκικής κοινωνίας, εντούτοις αυτές οι δύο πολιτικές ιδεολογίες αποτελούν αναμφισβήτητα τους κύριους παράγοντες που πραγματικά καθορίζουν τομείς όπως είναι η εξωτερική πολιτική, το ζήτημα των μειονοτήτων (Κούρδοι, Χριστιανοί κτλ.) ή η εκπαίδευση.

Η κρατική ιδεολογία του Κεμαλισμού διαμόρφωσε και την γλωσσική πολιτική στην γειτονική μας χώρα σε τεράστιο βαθμό και με αυτήν τη μεταρρύθμιση ασχολείται το αρκετά ενδιαφέρον και περιεκτικό βιβλίο του Geoffrey Lewis The Turkish LanguageReform. A Catastrophic Success. O Lewis (1920 – 2008) ήτανκαθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συγγραφέας τουTurkish Grammar (1998, Oxford: University Press).

Όσοι έχουν έστω και στοιχειώδη γνώση της οθωμανικής ιστορίας, γνωρίζουν ασφαλώς ότι οι Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν, με κάποιες τροποποιήσεις, την αραβική γραφή για να καταγράψουν την γλώσσα τους. Ωστόσο, δεδομένου ότι η τουρκική είναι μια γλώσσα με διαφορετική προέλευση και δομή από την αραβική γλώσσα, η αραβική γραφή δεν είχε τροποποιηθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να αποτυπώνει την ακριβή προφορά της τουρκικής. Συγκεκριμένα, η αραβική γραφή, η οποία δεν καταγράφει παρά ελάχιστα φωνήεντα, δεν μπορούσε να αποδώσει, ως είχε τουλάχιστον, το πλούσιο φωνηεντικό σύστημα της Τουρκικής.

Για παράδειγμα, η οθωμανική –αραβική  γραφή  kl μπορούσε να σημαίνει gel ‘έλα’, gül ‘γέλα’, kül ‘στάχτη’, gül ‘ρόδο’ κτλ. (Lewis 1999: 27), ενώ ταυτόσημη  ήταν η γραπτή απόδοση δύο προτάσεων με εντελώς διαφορετικό νόημα, π.χ. των  ‘Mehmedpaşa oldu‘ (Ο Μεχμέτ έγινε πασάς) και ‘Mehmed Paşa öldü’ (Ο Μεχμέτ πέθανε) (Lewis 1999: 28). Όπως φαίνεται και στον ακόλουθο σύνδεσμο, ορισμένα αραβικά γραφήματα απέδιδαν συχνά περισσότερα του ενός τουρκικού φωνήματος, ενώ σε μία περίπτωση ένα γράφημα, το αραβικό vav απέδιδε πέντε φωνήματα: http://www.omniglot.com/writing/turkish.htm#ott.

Εξαιτίας αυτών των προβλημάτων που πρόεκυπταν από την χρήση της αραβικής γραφής, ακόμα και πριν από την κεμαλική μεταρρύθμιση είχαν ακουστεί φωνές που ζητούσαν την αλλαγή του αραβικού αλφαβήτου (Lewis 1999: 28 κ.ε.) εντούτοις κάτι τέτοιο κατέστη εφικτό με την άνοδο του Κεμάλ στην εξουσία, ο οποίος το 1928 και μέσα σε ελάχιστους μήνες και με έντονη προσωπική ανάμειξη επέβαλε την καθιέρωση του τροποποιημένου – για τις ανάγκες απόδοσης της τουρκικής – λατινικού αλφαβήτου καταργώντας την οποιαδήποτε επίσημη χρήση της αραβικής γραφής σε διάστημα λιγότερο του ενός έτους.

Η αλλαγή γραφής δεν αποτελούσε όμως ούτε τη μόνη ούτε καν την βασικότερη μεταρρύθμιση εν σχέσει με την γλώσσα. Όπως αναφέρει ο Lewis (1999: 27) οι Τούρκοι συγγραφείς ομιλούν για δύο παράλληλες μεταρρυθμίσεις, για την γλωσσική (dil devrimi) και την μεταρρύθμιση των γραμμάτων (harf devrimi). Με τον ερχομό των πρώτων τουρκικών φύλων προς την Δύση οι επήλυδες αυτοί ασπάστηκαν το Ισλάμ κυρίως λόγω της επαφής τους με τους Πέρσες και λόγω αυτής της επαφής πολλοί θρησκευτικοί όροι είναι περσικοί παρά αραβικοί, π.χ. namaz ‘προσευχή’, oruç‘νηστεία’, peygamber ‘προφήτης’.

Με τον καιρό Σελτζούκοι και Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν όλο και λιγότερες τουρκογενείς λέξεις προς χάριν αραβικών και κυρίως περσικών δανείων, αντικαθιστώντας βασικό λεξιλόγιο, για παράδειγμα την λέξη çerig΄στρατός΄ με το αραβικό asker (γνωστό σε μας ως «ασκέρι») με λατινική προέλευση από το exercitus (η παλιά λέξη παρέμεινε στο σύνθετο Yeniçeri  ΄νέα στρατεύματα΄, οι γνωστοί μας Γενίτσαροι,Lewis 1999: 6). Με την ακμή της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η διοικητική και λογοτεχνική γλώσσα των Οθωμανών εμπλουτιζόταν με περσικά και αραβικά δάνεια σε τέτοιο βαθμό που σε πολλες περιπτώσεις μόνο μερικά γραμματικά μορφήματα καταδείκνυαν ότι αυτή η γλώσσα ήταν τουρκική.

Αν και η περσική είχε επηρεάσει και την λαϊκή γλώσσα, τα δάνεια στην καθομιλουμένη είχαν προσαρμοστεί περισσότερο στην φωνοτακτική δομή της τουρκικής (π.χ. το αραβικό rähat al–hulküm “η ανάπαυση του οισοφάγου” (!) έγινε στα τουρκικά rahatlokum, το γνωστό μας λουκούμι) ενώ η επίσημη γλώσσα έμενε πιο πιστή στην “αυθεντική” μορφή των λέξεων . Το αποτέλεσμα ήταν αφενός η τουρκική γλώσσα σε όλα τα επίπεδά της να επηρεαστεί βαθιά από τις δύο γειτονικές της γλώσσες που θεωρούνταν ως πολιτιστικά ανώτερες και αφετέρου να δημιουργηθεί το φαινόμενο της κοινωνικής διγλωσσίας, δηλ. να υπάρχει σημαντική απόκλιση ανάμεσα στην επίσημη και την ομιλουμένη γλώσσα. Να επισημάνω επίσης ότι πλείστα από τα τουρκικά δάνεια στην γλώσσα μας ανάγονται ετυμολογικά στην περσική.

Ο Κεμάλ υπό την επίδραση των εθνικιστικών ιδεών, θεωρούσε αναγκαίο η τουρκική γλώσσα να “καθαρθεί“ από τα ξένα γλωσσικά στοιχεία είτε με την επαναφορά παλαιότερων τουρκογενών όρων, είτε με την αναζήτηση όρων από άλλες τουρκογενείς γλώσσες της Κεντρικής Ασίας είτε με την δημιουργία νεολογισμών, μια διαδικασία η οποία συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Οι βασικές αρχές του Κεμαλισμού, ότι όλοι οι κάτοικοι της Τουρκίας είναι Τούρκοι, και ότι οι Τούρκοι συνδέονται με τους πολυπληθείς τουρκογενείς λαούς της Κεντρικής Ασίας (η γνωστή θεωρία του Παν-Τουρκισμού / τουρανισμού) πέρασε και στην γλώσσα ως εξής: α. όλα τα ξένα δάνεια πρέπει να αποβληθούν και β. κάθε λέξη στην Τουρκική πρέπει να έχει τουρκική ετυμολόγηση.

Και οι δύο αυτές δογματικές αρχές οδήγησαν σε διάφορες υπερβολές και παλινωδίες, π.χ. η σημιτική λέξη για τον Θεό, Allahαντικαταστάθηκε στην προσευχή του μουεζίνη με την λέξη Tanri, μια αρχαία, ξεχασμένη, λέξη που αρχικά σήμαινε ΄ουρανός΄ (Lewis 1999: 46, υπόσ. 11). Για άλλες λέξεις έγινε προσπάθεια να δικαιολογηθούν βάσει ψευδοεπιστημονικών ετυμολογιών, ένα παιχνίδι στο οποίο συμμετείχε και ο ίδιος ο Ατατούρκ και λέγεται ότι είχε προτείνει ακόμη και τις εξής ετυμολογίες:  για τονNiagara και Amazon: Neyaygara ΄Τι φασαρία!’ καιAmauzun΄Μα είναι μακρύς!’. Άλλες ετυμολογίες μπορεί να μην ήταν τόσο οργιαστικές αλλά ωστόσο παρέμεναν μη-επιστημονικές, π.χ. τα Γαλλικά domicile, και domestiqueπροέρχονταν από το τουρκικό dam‘οροφή’.

Η λίστα είναι μακρά και θυμίζει μερικές ψευδοεπιστημονικές απόψεις που εμφανίζονται στην χώρα μας (ιδιαίτερα αστείες είναι οι ετυμολογήσεις αρχαίων ελληνικών λέξεων), ωστόσο στην περίπτωση της Τουρκίας επρόκειτο για μια επίσημη πολιτική. Το γλωσσολογικό αυτό παραλήρημα οδήγησε και στην διαμόρφωση της θεωρίας περί της «Γλώσσας – Ήλιου» (Güneş-Dil Teorisi) σύμφωνα με την οποία η Τουρκική ήταν η μητέρα όλων των άλλων γλωσσών.

Παρόλο που ο Ατατούρκ υποστήριξε με θέρμη την θεωρία αυτή, μάλλον αντιλήφθηκε την υπερβολή του όλου εγχειρήματος, δεδομένου ότι η θεωρία δεν ελήφθη ποτέ στα σοβαρά από τους ξένους ερευνητές. Στο τέλος ασχολήθηκε με την δημιουργία νεολογισμών και με την επιστημονική γλώσσα και έγραψε μάλιστα και ο ίδιος ένα βιβλίο γεωμετρίας όπου αντικατέστησε την παλιά αραβική ορολογία.

Η γλωσσική κάθαρση, η προσπάθεια η γλώσσα της Τουρκίας να είναι τα «καθαρά Τουρκικά» (Öz Türkçe) συνεχίστηκε αλλά πλέον σε πιο λογική βάση. Σε μερικές περιπτώσεις λέξεις αντικαταστάθηκαν από τουρκικές, π.χ. το οθωμανικό  kâtip΄γραμματέας΄ («γραφιάς» συγκ. την λέξη ΄κιτάπι΄) αντικαταστάθηκε από τον νεολογισμό yazman ή το γαλλικόsekreter, ενώ ο αραβικός όρος mektep αντικαταστάθηκε από το γαλλικό (με έμμεση προέλευση ελληνική βεβαίως) okul, ενώ ακόμη και το ελληνικό sınır ΄σύνορο΄ αντικατέστησε το αραβικόhudut. Σκοπός αυτών των αλλαγών ήταν ασφαλώς να τονιστεί η διαφοροποίηση της Νέας Τουρκίας από το παλιό ισλαμικό παρελθόν της αποβάλλοντας όρους που δημιουργούσαν σχετικούς συνειρμούς.

Στο έβδομο κεφάλαιο του βιβλίου του Lewis(1999: 107 κ.ε.) ο συγγραφέας αναφέρεται στην τύχη πολλών νεολογισμών, πώς μερικοί καθιερώθηκαν στην γλώσσα και πώς άλλοι αποβλήθηκαν ως υπερβολικοί, γεγονός που απαντάται σε κάθε γλώσσα, π.χ. στα ελληνικά λέμε μεν ΄ποδόσφαιρο΄ αλλά σπάνια χρησιμοποιούμε την λέξη ΄καλαθοσφαίριση΄. Ομοίως στα τουρκικά υπάρχουν παράλληλοι όροι όπως π.χ. bilgisayar ΄υπολογιστής΄ αλλά και kompüter. Λέξεις όπως kültür παλι δεν αντικαταστάθηκαν πλήρως από τον όρο ekin από την ρηματική ρίζα ek– ‘σπέρνω’ (σύγκ. ελλ. ΄καλλιέργεια΄ και ΄κουλτούρα΄).

Ότι η αραβική λέξη για τον χειρούργο cerrah δεν αντικαταστήθηκε από τον νεολογισμό yarman  από το ρήμα yarmak  ‘σχίζειν, διασπάν’ είναι μάλλον κατανοητό. Εν γένει, ο Lewis παρατηρεί ότι η δημιουργία νεολογισμών ήταν μια μάλλον χαοτική διαδικασία η οποία δεν ακολούθησε συγκεκριμένη τακτική και μέθοδο, ωστόσο επέφερε σημαντικές αλλαγές στην γλώσσα

Όσοι γνωρίζουν έστω και λίγο τουρκική μπορούν να διακρίνουν ότι η προσπάθεια για ολική γλωσσική «κάθαρση» της τουρκικής δεν επετεύχθη, όπως συμβαίνει πάντα και παντού σε τέτοιες περιπτώσεις. Στην Πόλη η γνωστή λεωφόρος που οδηγεί στην πλατεία Ταξίμ λέγεται Ιstiklâl Caddesi, από την αραβική λέξηistiklâl που σημαίνει άνεξαρτησία΄και δεν χρησιμοποιείται ο νεολογισμός Bağımsızlık, λέξεις όπως otolbüs, pasaport, polis,sinema, tünel κτλ. χρησιμοποιούνται ευρέως ενώ και το ελληνικόliman απαντάται, και αυτά δεν είναι παρά ελάχιστα παραδείγματα. Δεν γνωρίζω σε ποιο βαθμό η επίσημη γλώσσα μένει προσηλωμένη στα Öz Türkçe αλλά ασφαλώς η καθομιλουμένη διατηρεί πολλά γλωσσικά δάνεια, όπως συμβαίνει σε κάθε γλώσσα.

Στο ενδέκατο κεφάλαιο ο Lewis αναφέρει ότι το κενό ανάμεσα στην επίσημη γλώσσα και την καθομιλουμένη είναι ακόμα υπαρκτό, αλλά αυτό είναι κάτι αναμενόμενο σε κάθε περίπτωση. Από την άλλη, αφενός πολλοί παλαιότεροι συγγραφείς δεν γίνονται εύκολα αντιληπτοί στο νεώτερο κοινό, αφετέρου, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, η Τουρκική έπαψε να είναι πολυεπίπεδη υφολογικά με αποτέλεσμα τελικά παλαιότεροι όροι να επιστρέφουν ώστε να προσδώσουν εκ νέου υφολογική ποικιλία στον λόγο.

Μερικές προσωπικές παρατηρήσεις:

Γεγονός είναι ότι η κεμαλική μεταρρύθμιση ήταν μεν επιτυχής ως προς τις πρωταρχικές επιδιώξεις και ειδικά η καθιέρωση του λατινικού αλφαβήτου έπαιξε ψυχολογικά μεγάλο ρόλο στην προσέγγιση της τουρκίας με την Ευρώπη και στην αποκοπή από το οθωμανικό παρελθόν της. Από την άλλη ωστόσο αυτή η αποκοπή ήταν και βίαιη και εν τέλει πολιτιστικά ανεπιτυχής, αν σκεφτούμε ότι η παραδοσιακή “οθωμανική” ταυτότητα αναγεννάται στην γείτονα.

Αυτή η βίαιη απάρνηση της παλιάς παράδοσης, που ενίοτε γίνεται στο όνομα της δημοκρατίας και του λαού, ουσιαστικά αποκόβει έναν λαό από την παλαιότερη ιστορία του και θυμίζει αυταρχικά καθεστώτα που επιδιώκουν την  «αναμόρφωσή» του. Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω τις ακριβείς συνέπειες της μεταρρύθμισης και σίγουρα τα πράγματα έχουν πάρει τον φυσικό τους δρόμο πέρα από ακρότητες, από την άλλη ο διχασμός της τουρκικής κοινωνίας όπως φαίνεται στα τελευταία γεγονότα πιθανότατα αποτυπώνεται και στην γλώσσα.

Τέλος, λίγα λόγια για το βιβλίο: Ο Lewis προσφέρει αρκετά λεξικολογικά και μορφολογικά στοιχεία και δείχνει ότι έχει βαθειά γνώση της Τουρκικής. Από την άλλη θα ήθελα να διαβάσω κάτι περισσότερο από κοινωνιογλωσσολογικής απόψεως, κυρίως για την περίοδο πριν από την μεταρρύθμιση. Επίσης η ανασχόλησή του με το αντικείμενο τον κάνει ενίοτε απολογητή του Ατατούρκ ακόμα και όταν οι επιδιώξεις του ήταν εμφανώς παράλογες, κάτι που με ξένισε. Αλλά σε αυτό το σημείο, ίσως να ήμουν ως Έλληνας, υποκειμενικός.

Κάθε σχόλιο ή παρατήρηση ή προσθήκη, ειδικά από γνώστες του αντικειμένου, είναι περισσότερο από ευπρόσδεκτη.