Ένας χειμωνιάτικος ήλιος, τέτοιος που να ζεσταίνει τις καρδιές όλων των ανθρώπων που τον δέχονται με αγάπη και καλοσύνη. Είναι ο ήλιος της Σμύρνης. Της πόλης των ηρώων και των μαρτύρων.
Τα γνώριμα σοκάκια απλώνονται δαντελωτά στις άλλοτε ρωμαίικες γειτονιές του Φραγκομαχαλά, του Φασουλά, της Αγια-Φωτεινής, από τα Μορτάκια και τα Χιώτικα ίσαμε το φημισμένο Κορδελιό, τον αριστοκρατικό Μπουρνόβα, τον εξοχικό Μπουτζά και τη λεβαντίνικη Πούντα.
>> Διαβάστε Ακόμα: Μάθετε πως μπορείτε να διεκδικήσετε την περιουσία σας στην Kωνσταντινουπόλη
Άλλοτε προσπερνάς τον κόσμο, άλλοτε πάλι σε προσπερνούν εκείνοι· τους κοιτάζεις με απορία επειδή σου φαίνεται γνώριμοι και κάνεις να επιταχύνεις το βήμα σου, για να προλάβεις να τους πεις μια καλημέρα ή ένα μερχαμπά, τέλος πάντων, να μην σε περάσουν για ακατάδεχτο.
Μα γρήγορα διαπιστώνεις πως δεν είναι η γειτόνισσά σου η Μαρίτσα η Σμυρνιά, μήτε ο Γιαννάκης ο κουρέας.
Είναι, μπορεί, η Εμινέ χανούμη ή η Χαμιντέ αμπλά, ο Μεχμέτ μπέης ή ο Χασάν, που όμως θαρρείς πως ξεκόλλησες το ένα πρόσωπο και το κόλλησες απάνω στ’ άλλο. Παρέκει ο μαγαζάτορας ο Χουσεΐνης, από την Κομοτηνή, διαλαλεί πότε στα ελληνικά και πότε στα τούρκικα την πραμάτεια του, περιμένοντας τον πρώτο μουστερή που θα του κάνει τον σημερινό σεφτέ.
Ανεβαίνοντας τον φαρδύ δρόμο για το σταθμό του Κασαμπά, τη Fevzi Paşa blv., στη μικρή πλατεία που μπαίνει μέσα στην αγορά του Κεμεραλτί, ακούς ελληνικά.
Δεν εκπλήσσεσαι καθόλου. Οι Θρακιώτες πουλούν στα μαγαζιά τους από δερμάτινα είδη μέχρι φραπέ. Τόσο μερακλίδικα φτιαγμένο, που όμοιο του δεν βρίσκεις…
Δεξιά κι αριστερά σου, αν στρέψεις το βλέμμα, αντικρίζεις κτήρια περασμένων καιρών με αξιόλογη αρχιτεκτονική που μαρτυρούν τη λαμπρή παρουσία των Ελλήνων σ’ όλο το πέρασμα των αιώνων, από την Αρχαιότητα ίσαμε τις αποφράδες μέρες του 1922.
Στην καφετέρια συναντήθηκα για καφέ με την Γκόλφω – γεννημένη στην Ελλάδα, μεγαλωμένη στην Αμερική, παντρεμένη πριν από πέντε-τόσα χρόνια με Τούρκο, τον Οκάν, και μένουν στο Γκιόζτεπε. Ίσαμε να φτάσω στον Κασαμπά, οι κυρίαρχες γλώσσες που μιλιούνται είναι τα τούρκικα και τα αράπικα.
Εκείνη η γειτονιά δίνει άλλον τόνο στη Σμύρνη. Σ’ εκείνο τον τόπο, κάτω από τη μύτη της αστυνομίας, γίνεται το αλισβερίσι με τους εμπόρους των ανθρώπινων ψυχών. Εκεί γίνεται το παζάρι για το πέρασμα στο όνειρο της Ευρώπης, μέσω των νησιών.
Συναντιέμαι με τον Πέτρο από την Καρδίτσα. Πήρε τη σύνταξη από τα τρένα και εξαιτίας της οικονομικής κρίσης άπλωσε τα φτερά του να ζήσει μια πιο άνετη ζωή στη Σμύρνη. «Δεν αντιμετωπίζω κανένα πρόβλημα με τους Τούρκους.
Έμαθα τα βασικά της γλώσσας και τσάτρα-πάτρα συνεννοούμαι με τον κόσμο. Αγόρασα κι ένα σπίτι στο Λιμόν Τεπέ, καλά περνάω…». Τα βήματά μου με έφεραν μπροστά στο παιδιατρικό νοσοκομείο του Άλσαντζακ. Απέναντι, σε μια σιδερόπορτα, υπάρχει στα ελληνικά και στα τουρκικά η επιγραφή «Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία Αγίας Φωτεινής».
Τόσα και τόσα καλά λόγια είχα διαβάσει για τον αρχιμανδρίτη Κύριλλο Συκή που με κόπο και ιδρώτα, ενενήντα χρόνια μετά τον ξεριζωμό των Ρωμιών, αναβίωσε κι έδωσε υπόσταση και κύρος στον ελληνισμό και στην Ορθοδοξία στην περιοχή της Ιωνίας, λειτουργώντας εκκλησίες κλειστές, παραμελημένες, επιτελώντας έργο κοινωνικό στη χριστιανική κοινότητα όχι μόνο των ελάχιστων Ρωμιών της περιφέρειας της Σμύρνης (μια τρακοσαριά υπολογίζονται), μα και στους πάνω από 12.000 ορθόδοξους της πόλης. Τον παρομοίαζα με τον φίλο ικανότατο και δημιουργικό μητροπολίτη Προύσας Ελπιδοφόρο Λαμπρινιάδη.
Επίσκοπος Ερυθρών Κύριλλος (φωτ.: Ορθ. Κοιν. Αγ. Φωτεινής)
Συνάντησα τον Κύριλλο σαν επίσκοπο πια. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης, αναγνωρίζοντας την τεράστια προσφορά του στη Σμύρνη, στο πλαίσιο της οργάνωσης των Επισκοπών του Οικουμενικού Θρόνου, τον πρότεινε στην Ιερά Σύνοδο κι εκείνη ομόφωνα τον εξέλεξε επίσκοπο Ερυθραίας (έδρα της επισκοπής είναι ο Τσεσμές). Τον θεοφιλέστατο επίσκοπο Κύριλλο τον συνάντησα το πρωί της Δευτέρας 21 Νοέμβρη 2016. Ήπιαμε καφέ και είχαμε μια πολύ φιλική κουβέντα στην αυλή της Μητρόπολης Σμύρνης.
Τόσο πολύ χάρηκα απ’ αυτή τη συνάντηση, που του πρότεινα: «Για ό,τι νομίζεις ότι μπορώ να σου φανώ χρήσιμος το διάστημα που θα βρίσκομαι στη Σμύρνη, είμαι στη διάθεσή σου».
Η πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας Αθηνά Σάμογλου, καθηγήτρια πιάνου, βρίσκεται στο πόδι από το πρωί μέχρι αργά το απόγευμα, για να βοηθήσει στην αποτελεσματική αντιμετώπιση των αναφυόμενων προβλημάτων που τυχόν αντιμετωπίζουν οι Έλληνες της Ιωνίας, πάντα σε συνεργασία με το γενικό προξενείο και την τοπική ορθόδοξη εκκλησία.
«Ποιανού μνημονίου είσαστε;»
Αυτή είναι η κλασική ερώτηση αναγνώρισης των νέων Ελλήνων μεταναστών. «Του τρίτου» απαντά η Μαρία από τη Σαλονίκη. «Εγώ του δεύτερου» είπε ο Νίκος από την Αθήνα, καθηγητής –παρά το νεαρό της ηλικίας του– σε ιδιωτικό πανεπιστήμιο της Σμύρνης, και συμπλήρωσε: «Είχαμε αποφασίσει να έλθει ολόκληρη η παρέα μας, αλλά φοβήθηκαν μετά το πραξικόπημα».
Το Γκιαούρ Ιζμίρ, όπως την αποκαλούν οι ισλαμιστές, είναι μια περιφέρεια που δεν εννοεί να παραδοθεί στη συντηρητική στροφή που επιχειρείται από το πολιτικό ιερατείο της Άγκυρας. Σήμερα, βέβαια, δεν θα ακούσεις στους πολύβουους δρόμους της ούτε το «ηβί» με το παρατεταμένο -ι- όταν κάποιο παιδί κάνει αταξίες, ούτε τα βράδια θα συναντήσεις τον Ρούσσο τον αριστοκράτη με τα φράγκικα ρούχα που ερωτεύτηκε δυνατά, αλλά ο κακομοίρης δεν βρήκε ανταπόκριση και από τον πολύ σεβντά ταράχτηκε το μυαλό του κι έπαιρνε ένα μαντολίνο, γύριζε στα σοκάκια και τραγουδούσε: «Αλεμπρέεεεεεεν, αλεμπρέεεεεεεν, αλεμπρέεεεεν σανμπρεντολού λαμπρεστολέ, κου, λου». Κι άλλες λολάδες έκανε ο Ρούσσος ο σεκλετισμένος Ρωμιός.
Κρητικοί μουσουλμάνοι
Θα βρεις όμως Κρητικούς μουσουλμάνους που έχουν για καμάρι την καταγωγή τους να σου τραγουδούν πολλούς στίχους από τον Ερωτόκριτο, να σου μιλούν για τα Χανιά, «τον πλειά έμορφο τόπο του ντουνιά», για το Ρέθεμνος με τη Φορτέτζα: «Ακόμη εκεί είναι τα μπορντέλα; Ο Ντεντές μου έλεγε για τσοι Χιόνες στα Χανιά και για τη Φορτέτζα στο Ρέθυμνο» ρωτά η Σιμπέλη, που θαρρείς πως δεν έφυγε ποτέ από την Κρήτη. Τόσο καλά μιλά το τοπικό ιδίωμα των Χανίων. Κι όμως, δεν έχει πατήσει το πόδι της στον τόπο που γεννήθηκαν οι γονέοι της.
«Ο μπαμπάς μου αγόραζε βιβλία από την Ελλάδα και μας τα διάβαζε» λέει η Τζανάν, και συνεχίζει με την αγαπημένη μαντινάδα της συχωρεμένης της μάνας της Φιτνέτ χανούμης: «Ένας θεός μας έπλασε ρωμιάκια και τουρκάκια, και πρέπει ν’ αγαπιόμαστε σαν τα καλά αδερφάκια».
Αλήθεια, αυτή τη μαντινάδα την έχουν ακούσει ποτέ τα γεράκια του πολέμου και οι εκπρόσωποί τους στις δύο χώρες; Αλλά εκείνους τι τους ενδιαφέρει; Έμποροι της φωτιάς είναι, και φροντίζουν να πουλήσουν σε καλή τιμή την πραμάτεια τους.
«Άντε θύμα, άντε ψώνιο, άντε σύμβολο αιώνιο» καταπώς λέει και το γνωστό αντιπολεμικό τραγούδι…
Η άλλοτε λεβαντίνικη γειτονιά της Πούντας σφύζει από νεολαία. Θαρρείς πως στην περιοχή δεν κατοικούν ηλικιωμένοι. Σπάνια θα συναντήσεις κάποια μαντιλοφορεμένη. Η ένδυση ταιριάζει περισσότερο με την ιταλική και τη γαλλική μόδα.
«Επαέ δε φορούνε τσεμπέρια και τσιγγάνικα ρούχα» διευκρινίζει η Τζαντάνη, σοπράνο στην κρατική Halk müzik, περήφανη για τη χανιώτική της καταγωγή, και συνεχίζει: «Στο σπίτι μας ούλοι μιλούμε ρωμαίικα».
Συνάντησα την Μπελίνη, καθηγήτρια μαθηματικό που συνεχίζει για το διδακτορικό της μετά από μια διακοπή κάποιων χρόνων, λόγω του γάμου της με τον γνωστό καλλιτέχνη της τουρκικής λαϊκής μουσικής Καγάν Γιαγίζ. Πόσο χάρηκα με τον γιο τους, το μικρό Ανταχάν. Ο Θεός ή ο Αλλάχ (όπως σας αρέσει) να τους το ζήσει.
Με γλυκιά χροιά φωνής, το τετράχρονο παιδί ξέρει και τραγουδά τη «Σαμιώτισσα».
Ο Πόντιος κοινωνιολόγος Μερτ Καγιά (Μάρκος-Ιωάννης Αναστασιάδης το πραγματικό όνομα), κάποτε κρυπτοχριστιανός, σήμερα καθημερινός επισκέπτης της ελληνορθόδοξης μητρόπολης της Αγίας Φωτεινής (φωτο δεξιά), ένας αξιόλογος και ευγενικός νέος επιστήμονας ο οποίος προσπαθεί να μάθει τη γλώσσα της γενιάς του, ούτε στιγμή δεν σταματά να δείχνει την αγάπη του σε καθετί ρωμαίικο.
Στο γραφείο της στο Κονάκι, πίσω από το ιστορικό ρολόι της όμορφης ιωνικής πολιτείας, συνάντησα ένα πολύ αγαπημένο μου πρόσωπο. Τη δικηγόρο Σαχά Κλαρωνάκη-Ιλμάν. Έγκριτη νομικό, ιστορική ερευνήτρια των ανταλλάξιμων χρόνων, πρωτεργάτρια της προσέγγισης και ειρηνικής συνύπαρξης του ελληνικού και του τουρκικού λαού, βραβευμένη με το σημαντικό βραβείο ελληνοτουρκικής φιλίας «Αμπντί Ιπεκτσί», γνωστή στους ιστορικούς ερευνητές των Χανίων.
Οι μέρες περνούν ευχάριστα, γι’ αυτό και δεν το καταλαβαίνεις. Όμως περνούν και πλησιάζει η μέρα της επιστροφής σου… «Ξέρεις πως ο Νίκος μιλάνε με την Άννα; Ξέρεις ότι ο Νίκος τα έχει με την Άννα;», ακούω δίπλα μου. Είναι μια παρέα νεαρών της μειονότητας, με τη χαρακτηριστική πολίτικη προφορά. Νομίζω ότι βρίσκομαι σε κάποια χανιώτικη καφετέρια. Όμως απολαμβάνω ένα ζεστό γευστικό τσάι στον καφενέ ενός νεοκλασικού διατηρητέου κτηρίου στο Πασαπόρτι, από τα λίγα που άφησε απείραχτα η λεγόμενη πρόοδος.
Τα ζάλα μου, αργά μα σταθερά, με φέρανε έξω από τον Άγιο Πολύκαρπο. Μετά από έναν τυπικό έλεγχο στην είσοδο, κατέβηκα μερικά σκαλιά για να βρεθώ στο εσωτερικό της πανέμορφης και ιστορικής εκκλησίας. Τόσες δεκάδες φορές, στο παρελθόν, πέρασα απ’ έξω, όμως, ποτέ δεν αποκότησα να χτυπήσω το κουδούνι…
Εκεί συνάντησα τον Βαρνάβα. Έναν Τουρκοκύπριο μεταπτυχιακό φοιτητή στο Πανεπιστήμιο του Εγκέ, να μιλά με θέρμη κι ενθουσιασμό για τη ρωμιοσύνη γενικά, αλλά για τους Ελληνοκύπριους και για το Χριστιανισμό ειδικότερα. «Έχω διαβατήριο της Κυπριακής Δημοκρατίας» μου είπε, ρωτώντας με παράλληλα αν θα μπορούσε να το ανανεώσει μέσω του Γενικού Προξενείου της Ελλάδας. Μου μίλησε για τις σχέσεις του με τον ορθόδοξο επίσκοπο Κύριλλο, με την ελληνική κοινότητα της Σμύρνης. Και ήταν όλο χαμόγελο επειδή συνάντησε έναν ακόμα Ρωμιό, εμένα. «Να έρχεσαι… κάθε μέρα βρίσκομαι στην εκκλησία» είπε, όταν με ξεπροβόδισε ίσαμε τη σιδερένια εξώπορτα.
Συναισθήματα ανάμικτα. Τόσο τα δικά μου όσο και του αδελφικού μου φίλου Αχμέτ το γένος Αηγιωργιαννάκη, ελληνομαθούς καθηγητή της αγγλικής λογοτεχνίας σε πανεπιστήμιο της Σμύρνης, κρητικής (χανιώτικης) καταγωγής, ο οποίος διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με τον τόπο των προγόνων του.
Θα ήταν παράλειψη, μέσα στις τόσες νέες εμπειρίες που απέκτησα στην τελευταία μου επίσκεψη στην πόλη των ηρώων και των χιλιάδων μαρτύρων, αν παρέλειπα να αναφερθώ στον καθηγητή του πανεπιστημίου Ege, τον Μουράτ, έναν εικαστικό καλλιτέχνη καραμανλίδικης καταγωγής, οποίος θεωρεί τον εαυτό του εγκλωβισμένο στα στενά όρια μιας χώρας.
Αναρωτιέται αν έχει ρωμαίικες ρίζες και αναζητά προσβάσεις με το Πολυτεχνείο Κρήτης, ώστε να παρουσιάσει μαζί με τους φοιτητές του την αξιόλογη δουλειά τους στην Ελλάδα, και ειδικά στην Κρήτη. Μου μιλά με θαυμασμό ότι έχει ακούσει από συναδέλφους του για το σοβαρό έργο που πραγματοποιεί η Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων.
Δεν μπορούσα παρά να επιβεβαιώσω τις πληροφορίες του. Θεωρεί τιμή του, χωρίς να είναι θρήσκος, ότι μπόρεσε και πραγματοποίησε έκθεση με έργα του μέσα σε μια ορθόδοξη εκκλησία. «Έκανα έκθεση στον Άγιο Χαράλαμπο του Τσεσμέ» λέει με ενθουσιασμό, και δείχνει φωτογραφίες της εκδήλωσης που τις είχε αποθηκεύσει στο κινητό του τηλέφωνο.
Οι εμπειρίες με τους κατοίκους της άλλης πλευράς του Αιγαίου διαδέχονται η μία την άλλη. Περίσσια χαρά πήρα με τον Αιγέα, γιο του αγαπημένου μου φίλου, επιφανούς δικηγόρου της Κωνσταντινούπολης Χακάν Ντιλέρ, ελληνομαθή κοινωνιολόγο και οικονομολόγο στη Σμύρνη.
Σε λίγες μέρες θ’ αφήσω την «καλλίστη Σμύρνη» καταπώς την αναφέρει ο ιστορικός Στράβωνας, σαν Σμύρνη των μπαχαριών, των αρωμάτων και των ωραίων γυναικών για να επιστρέψω στην Κρήτη. Στην Κρήτη τη δική μου, τη δική σας, στην Κρήτη του Αχμέτ και της Σαχά, της Σιμπέλης και της Τζανάν και τόσων άλλων, που μπορεί κάποιοι απ’ αυτούς να μην έχουν πατήσει το χώμα της, αλλά κράτησαν τη γλώσσα και την αγάπη τους για την κοινή πατρίδα, κι ας μη την έχουν δει ποτέ από κοντά, με αποκλειστική ευθύνη, όπως πάντα, εκείνων που αποφασίζουν για τις τύχες των λαών, εν αγνοία τους, μέσα σε κλειστά γραφεία, τραβώντας κόκκινες γραμμές απάνω σε χάρτες, και φυσικά των ντόπιων συνεργατών τους. Αρκετά έχουμε τραβήξει από τις μέχρι σήμερα εγκληματικές πολιτικές τους.
Φτάνει πια…
…καταπώς λέει ο κυρίαρχος ελληνικός λαός που μόνο κυρίαρχος δεν είναι.
Yeter…
…καταπώς λέει κι ο τουρκικός λαός.
Ευθύμης Γ. Λεκάκης
Νομικός, ιστορικός ερευνητής
- Αναδημοσίευση από το haniotika-nea.gr.
- Οι φωτογραφίες της σύγχρονης Σμύρνης είναι της Μαίρης Ηλιοπούλου (maryeliopoulou.wordpress.com).
